Het tegenwoordig veel gebruikte voorvoegsel ‘Cyber-‘ zoals in cyberrisico, cyberspace, cybersecurity, cyberpesten of cyberaanval klinkt tegelijk dreigend en afstandelijk. Het voorvoegsel wordt in zoveel samenstellingen gebruikt dat we de betekenis ervan zijn kwijt geraakt.

Zoals zoveel vreemde woorden in onze taal komt ook ‘cyber-‘ uit het oud-Grieks. Het is de afkorting van κυβερνήτης (kybernētēs), dat roerganger of stuurman betekent. Veel simpele toepassingen komen we tegen in de cybernetica, oftewel stuurmanskunst. Denk hierbij maar aan de automatische piloot, een apparaat dat de in schepen of vliegtuigen de gevolgde koers vergelijkt met de gewenste (opgegeven) koers. Indien er een afwijking gemeten wordt, stelt de automatische piloot het roer bij tot de zaak weer op koers ligt. Dat apparaat was in eerste instantie een eenvoudige regelaar die het kompas kon uitlezen en zonodig de stand van het roer bijstelde.

In de ontwikkeling van de techniek is dit apparaat vervangen door een computer waardoor de regeling nauwkeuriger, gevoeliger en sneller werd.

Is in de stap waarin de automatische piloot zijn intrede deed de roerganger of stuurman overbodig geworden? Nee, natuurlijk niet! Het werk van de stuurman werd door de automatische piloot ondersteund. Want de belangrijkste taak van de stuurman was niet de zaak op koers houden, maar de toestand van het schip bewaken en de kapitein te adviseren over bedreigingen die aan de horizon opdoemen.

Als je om je heen kijkt zie je overal cybernetische systemen. Het eenvoudigste cybernetische systeem is de cv-installatie en de thermostaat. Als de gemeten temperatuur onder de gewenste temperatuur komt wordt de cv-kachel gestart en gaat weer uit als de temperatuur gestegen is. Een uitbreiding van deze regeling is een klokje, zodat de ruimte verwarmd is als je opstaat. We kunnen dan de thermostaat programmeren. Eigenlijk hebben we het hier al over een simpel computertje met een ingebouwd algoritme. Het algoritme is zeer simpel:

  • Temperatuur te laag – > de kachel aan.
  • Temperatuur goed -> de kachel uit.

Net zoals bij automatische piloot de roerganger niet kan vervangen worden, zo kunnen cybernetische systemen nooit zonder toezicht werken. Want wat is de goede temperatuur en wanneer is die te laag? In de temperatuur te laag als het even iets kouder wordt bij het openen van de deur? En hoeveel kouder is ‘iets’ kouder, genoeg om de kachel aan te zetten?

Laten we de thermostaat even voor wat het is en kijken we eens naar grote cybernetische systemen zoals bij de belastingdienst in gebruik zijn. Alle grote geautomatiseerde systemen bevatten cybernetica. Dat wil zeggen dat het ingewikkelde regelaars zijn met tenminste één regelkring bestaande uit een meetinrichting, een activiteit en een terugkoppeling. In de praktijk spreekt met van een systeem. Het grote voordeel van een regelsysteem met een terugkoppeling is de grote stabiliteit. Deze stabiliteit is zowel een voordeel als een nadeel, want als het fout gaat, dan gaat het ook goed fout. Dan gaat het stabiel fout en krijg je een onbeheersbaar proces, denk maar aan grote systemen zoals bij de belastingdienst, bijvoorbeeld alle onderzoeken naar frauduleus handelen.

In het begin was cybernetica nog te begrijpen als bruikbaar gereedschap om de stuurman te helpen koers te houden en de kapitein te adviseren. Inmiddels is de stuurman wegbezuinigd en wordt het cybernetisch gereedschap als stuurman ingezet. Daarbij wordt blindelings op de stabiliteit van het gereedschap vertrouwd, zodat het gehele proces aan de regeling wordt overgelaten. Dat kan haast ook niet anders want er is bijna niemand meer die de complexiteit van politiek gestuurde sociale processen kan overzien. Zo ontstonden o.a. de toeslagenaffaire en andere falende fraude-algoritmes.

Jan H. Fondse

Open in print-vriendelijk formaat.